PAKIKO NASHON NAN TA FAYA?
Resientemente, 3 ekonomista (Daron Acemoglu, Simon Johnson i James Robinson) a haña Premio Nobèl pa nan investigashon kon karakter di institushonnan ta yuda splika dikon algun pais ta bira riku i otro ta keda pober. Un tema interesante di ekonomia, p’esei mi a disidí pa skirbi un artíkulo riba dje. E tema tambe ta relashoná ku Gobernashon, un di e tópikonan ku mi ta dediká tempu pa skirbi tokante dje i tambe duna masterklas.
E Komité Nobèl a elogiá e tresnan pa splika dikon “sosiedatnan ku un mal gobernashon di lei i institushonnan ku ta eksplotá su poblashon, no ta generá kresementu òf kambia pa mihó.”
Dikon algun nashon ta pober i otro riku?
Dikon algun nashon ta gosa di prosperidat mientrastantu otro ta keda den gara di pobresa? E pregunta aki ta un pregunta ku pa hopi aña ta kousa hopi debate , teoria ekonómiko i diskushon polítiko. Aunke tin hopi faktor ku ta kontribuí na e rikesa òf pobresa di nashonnan, e trabounan di Daron Acemoglu, Simon Johnson, i James Robinson—espesialmente den nan buki “Why Nations Fail” —ta duna un marko di trabou inovativo pa komprondé e asuntu akí. E ekonomistanan ta argumentá ku e motor prinsipal di prosperidat òf pobresa di un nashon ta e karakter di nan institushonnan. Segun e ekonomistanan aki, institushonnan inklusivo ta trese rikesa, mientrastantu institushonnan ku ta ekstrahe ta trese pobresa.
Den e blòg aki, lo mi bai den mas detaye riba nan ideanan, investigando motibunan ekonómiko, polítiko, i históriko dikon algun nashon a desaroyá ekonomia riku, mientrastantu otro ta keda atras. Mi lo laga e lesadó di e blòg aki pensa riba ki tipo di institushon, mekanismo polítiko i ekonómiko nos tin na Kòrsou i si esaki ta un di e kousanan di nos situashon sosioekonómiko aktual.
E Importansia di institushon
E argumento sentral ku Acemoglu, Johnson, i Robinson ta proponé ta ku institushonnan—tantu polítiko komo ekonómiko—ta e determinante esensial di e prosperidat di un nashon. Nan trabou ta desviá for di teorianan mas bieu ku a pone énfasis riba geografia, kultura, òf liderato individual komo e faktor prinsipal ku ta stimulá kresementu ekonómiko. En bes di esaki, nan ta enfoká riba e struktura i diseño di e institushon di un pais.
Nan ta hasi un distinshon importante entre dos tipo di institushon: inklusivo of ku ta ekstrahe.
INSTITUSHON INKLUSIVO | INSTITUSHON ku ta ekstrahe |
Institushon inklusivo ta stimulá partisipashon den aktividatnan ekonómiko pa e parti mas grandi posibel di sosiedat. Nan ta karakterisá pa un gobernashon di lei ku ta apliká igual pa tur hende, protekshon di propiedat privá i polítikonan ekonómiko ku ta duna estímulo pa inovashon i empresario. Institushonnan polítiko inklusivo ta distribuí poder den manera amplio i ta tene kòntròl riba gobernante, garantisando kontabilidat i limitando abuso di poder. | Institushon ku ta ekstrahe, di otro banda, ta diseñá pa benefisiá un élite chikitu pa gastu di e resto di sosiedat. E institushonnan aki ta konsentrá poder polítiko den man di algun hende, dunando nan posibilidat pa ekstré rikesa for di resto di sosiedat. Polítikonan ekonómiko den institushon ku ta ekstrahe no ta stimulá inovashon òf empresario, pasobra e benefisiosonan di tal aktividat ta apropiá pa e klase ku ta na poder.
|
E raisnan históriko di rikesa i pobresa
Un di e aspekto nan mas interesante di e trabou di Acemoglu c.s. ta kon nan ta splika e raisnan históriko di institushon i nan efekto a largu plaso riba desaroyo nashonal. Nan investigashon ta mustra ku e orígen di institushon aktualmente ta bѐk te na eventonan i desishonnan históriko ku a keda ku konsekuensia duradero.
E legado di kolonialismo
Kolonialismo a hunga un papel signifikativo den e formashon di institushonnan di hopi pais moderno. Segun teoria di e 3 ekonomistanan, e tipo di kolonialismo ku e podernan Europeo a imponé, tabata determiná si un nashon lo keda ku institushon inklusivo òf ku ta ekstrahe .
Na regionnan kaminda kolonisadónan europeo por a biba na un manera kómodo, manera Estádos Unídos, Canada, i Australia, e kolonisadó a establesé institushon inklusivo. Esnan ku a bira independiente tabata kontinuá ku e institushonnan aki, ku eventualmente a sirbí komo e fundeshi di nan prosperidat modѐrno.
En kontraste, na regionnan kaminda kolonisadó europeo tabatin un kantidat haltu di mortalidat—manera hopi parti di Afrika, Latino-Amerika i parti di Asia—kolonisadó a establesé institushon eksplotativo, diseñá pa eksplotá e poblashon lokal i nan rekursonan (saka slá mas lihé posibel). Podernan europeo a imponé strukturanan sentralisá i outoritario ku tabata permití nan saka rikesa sin invertí den desaroyo lokal. Despues ku e paisnan aki a haña independensia, e élite lokal ku a tuma poder for di e kolonisadó nan, a kontinuá òf hasta intensifiká e naturalesa di ekstrakshon di e institushonnan, ku a prevení desaroyo ekonómiko duradero.
Un aspekto interesante di nan teoria ta loke Acemoglu i su ko-outornan ta yama “reversal of fortune” (kambio di fortuna). Nan ta mustra ku hopi regionnan ku tabata riku promé ku kolonialismo, manera India i Latino-Amerika, awe ta relativamente pober, mientrastantu regionnan ku tabata relativamente pober promé ku kolonialismo, manera Norte Amérika i Australia, awe ta riku. Nan ta splika ku esaki ta relashoná ku e institushonnan ku a ser imponé durante kolonialismo. Kaminda a establesé institushon inklusivo , e sosiedatnan ei a bira riku; kaminda a establesé institushon ku ta ekstrahe , pobresa a persistí.
Dikon nashonnan no ta kambiá?
Mirando ku institushon inklusivo ta promové prosperidat, bo por puntra dikon nashonnan ku tin institushon ku ta ekstrahe no simplemente a reformá nan sistema. Dikon élite den e paisnan aki no ta kambia e sistema pa benefisiá e mayoria?
Acemoglu c.s., ta argumentá ku e problema ta den e dinámika polítiko ku ta sostené e institushon ku ta ekstrahe. Esnan ku tin poder bou di régimen ku ta ekstrahe no tin mashá ánimo pa kambiá e sistema, pasobra nan ta haña benefisio enorme for di e rikesa ku nan por ekstraé for di e resto di sosiedat. Reformanan ku lo yega na institushon inklusivo lo redusí nan poder i rikesa, loke ta hasi ku nan no tin intenshon pa implementá tal kambio.
Den hopi kaso, e élite ta resistí aktivamente e reformanan, a kosto haltu pa desaroyo ekonómiko a largu plaso. Nan por limitá aksesibilidat na enseñansa, reprimí inovashon i usa violensia pa suprimí oposishon; tur esaki pa mantené e status quo. E resultado ta un sirkulo visioso den kua institushon ku ta ekstrahe ta persistí i stagnashon ekonómiko ta kontinuá. E ta zona “bekend”?
Momentonan krítiko i e ròl di revolushon
Aunke institushon ku ta ekstrahe ta bastante resistente pa kambio, Acemoglu, Johnson, i Robinson ta sostené ku momentonan krítiko—momentonan di krísis òf kambio signifikante—por duna oportunidat pa nashonnan kambia di institushon ku ta ekstrahe pa mas inklusivo. Guera, revolushon, krísis ekonómiko òf e kolapso di un régimen, por krea espasio pa reformanan ku den situashon “normal” lo no ta posibel.
Por ehèmpel, e Revolushon di 1688 na Inglatera tabata un momentu krítiko ku a hiba na e formashon di institushonnan polítiko mas inklusivo. E revolushon aki a limitá e poder di monarkia i a establesé un sistema di balanse di poder, preparando e tereno pa e Revolushon Industrial i pa e eventual kreashon di Gran Bretaña komo un potensia ekonómiko global.
Mesun kos, e kolapso di e Union Soviétiko den 1991 a krea un momentu krítiko pa nashonnan di Europa Oriental, di kua hopi a kambia for di régimen komunista ku ta ekstrahe pa institushon nan polítiko i ekonómiko mas inklusivo.
Sinembargo, no tur momentu krítiko ta resultá na kambio positivo. E outornan tambe ta indiká ehèmpel kaminda revolushon òf krísis a reforsá institushon ku ta ekstrahe na lugá di remplasá nan. Por ehèmpel, e Primavera Árabe a kousa ku hopi régimen outoritario a kai, pero den hopi kaso, élite nobo ku ta ekstrahe a subi na nan lugá i prevení e formashon di institushon inklusivo i desaroyo ekonómiko.
Geografía, kultura i otro faktornan
Aunke e outornan di “Why Nations Fail “ ta pone institushon den sentro di nan análisis, nan no ta deskonosé kompletamente otro faktornan manera geografia i kultura. Nan ta argumentá ku e elementonan akí por influensiá e tipo di institushon ku ta surgi, pero nan no ta e final determinante di e rikesa òf pobresa di un nashon.
Por ehèmpel, geografia por forma e ekonomia dor di determiná aksesibilidat na ruta di komèrsio òf rekursonan natural, pero e rikesa derivá for di esaki lo dependé ainda di e institushon ku ta na lugá. Un pais ku institushon eksplotativo lo no usa su rekursonan natural pa benefisiá e poblashon general, mientrastantu un pais ku institushon inklusivo lo haña manera pa usa e rekursonan aki pa stimulá kresementu ekonómiko general.
Kultura tambe, por hunga un papel den formashon di institushon, pero e no ta determinante. Aunke sierto balornan kultural, manera un étika di trabou fuerte òf konfiansa den otro, por apoyá e desaroyo di institushon inklusivo, kultura no ta státiko i por kambiá ku tempu. E outornan ta argumentá ku kultura hopi biaha ta evolushoná mas komo reakshon riba e institushon nan eksistente, na lugá di ta e motor prinsipal di e resultadonan ekonómiko.
E ròl di ayudo internashonal i intervenshon di otro nashon
Un otro aspekto importante di nan análisis ta e ròl di intervenshon di otro nashon den formashon di institushon. Acemoglu, Johnson i Robinson ta kritiko ku programanan di ayudo internashonal ku ta intentá pa imponé reformanan ekonómiko sin ataká e institushon nan polítiko ku ta na rais di e problema. Nan ta argumentá ku intervenshon asina ta generalmente faya pasobra nan no ta kambia e naturalesa eksplotativo di e sistema polítiko. Nos por argumentá aki e ròl ku Hulanda ta hunga den e desaroyo di institushonnan di Kòrsou (i pa esaki èks -Antilia Hulandes) dor di su programanan di ayudo finansiero i tékniko.
Por ehèmpel, ayudo internashonal por duna fondo pa proyektonan di infrastruktura òf enseñansa, pero si e élite polítiko den un pais ta kontinuá saka rikesa pa nan mes, lo no por repartí e benefisio di e programanan akí no lo pa komunidat. Den algun kaso, ayudo internashonal por hasta reforsá institushon ku ta ekstrahe dor di duna rekursonan ku e élite por usa pa mantené nan poder.
Mesun kos , intervenshon dor di otro nashon ku ta intentá imponé demokrasia òf reformanan di merkado sin manehá a fondo. e dinámika polítiko, lo no tin éksito. E outornan ta indiká ehèmpel manera Irak i Afganistan, kaminda esfuersonan pa krea sistema polítiko nobo via intervenshon di otro nashon, no a hiba na formashon di institushon inklusivo òf desaroyo ekonómiko a largu plaso.
I despues…
Resumiendo, e trabou di Daron Acemoglu, Simon Johnson i James Robinson ta duna un marko di trabou pa komprondé dikon algun nashon ta riku i otro ta pober. Nan enfoke riba e ròl di institushon—si e ta inklusivo òf ku ta ekstrahe —ta duna un splikashon komprendibel pa e patronchi global di rikesa i pobresa ku nos ta mira awe.
Aunke geografia, kultura i otro faktornan por influensiá e desaroyo di un nashon, ta e naturalesa di su institushon polítiko i ekonómiko finalmente ta determiná si e ta eksitoso òf faya. Paisnan ku institushon inklusivo por usa e talento i energia di nan hendenan, loke ta resultá den kresementu ekonómiko sostenibel i di prosperidat. Di otro banda , paisnan ku institushon ku ta ekstrahe ta keda atrapá den sírkulonan di pobresa, pasobra e élite ta sigui ekstraé rikesa riba kuenta di e poblashon.
Komprondé e dinámika aki ta esensial pa akshonistanan polítiko, ekspertonan i kualkier persona ku ta interesá den promové desaroyo global. Aunke kambio di institushon ta un proseso kompliká i hopi biaha difísil, e investigashon di Acemoglu, Johnson, i Robinson ta duna klaridat balioso kon e kambio por tuma lugá i dikon e ta asina importante. E splikashon aki mester duna nos motibu pa reflekshoná riba nos mes situashon na Kòrsou. En todo kaso, un herensia kolonial nos tin sigur. E promé pregunta ta: ki tipo di institushon nos tin? Mi ke referí tambe na un blòg anterior (O-1) “KAOS TA UN TRAPI”.
Dieudonne (Neetje) van der Veen ta un konsultant di maneho finansiero. Su trabou i eksperensia ta konsentrá prinsipalmente riba e tereno di maneho finansiero i struktura di empresanan den nesesidat i Gobernashon den siklo di Planifikashon i Kontrol.
Van der Veen tin un máster den ekonomia di negoshi (Erasmus Universidat Rotterdam), ta un akountent sertifika (NBA), un CFE (Examinador Sertifiká di Fraude) i un CICA (Auditor Sertifiká di Kontrol Interno).
Un danki na Percy Pinedo pa e sosten ku papiamento.
2 Responses
Load and Clear!!!!!
Loud and Clear !!!!!